Danh tướng Nguyễn Xí – Khai quốc công thần triều Hậu Lê

Nguyễn Xí xuất thân trong một gia đình làm muối ở làng Thượng Xá, huyện Chân Phúc, nay là xã Khánh Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An. Ông tham gia khởi nghĩa Lam Sơn từ những ngày đầu dấy binh. Trong suốt 10 năm khởi nghĩa, Nguyễn Xí luôn là vị tướng tiên phong, vào sinh ra tử, tham gia đánh thắng nhiều trận đánh lớn, như: Bồ Đằng, Trà Lân, thành Nghệ An, thành Diễn Châu, Tốt Động, Chúc Động, Đông Quan, Xương Giang...

Năm Mậu Thân (1428), Lê Lợi lên ngôi vua, Nguyễn Xí được xếp vào hàng "khai quốc công thần". Năm Thuận Thiên thứ hai (1429), nhà vua cho khắc biển công thần, khi bàn công, ông đứng vào hàng thứ năm, được phong tước Huyện Hầu. Để thể hiện sự ưu ái đặc biệt cho những người có công lớn trong khởi nghĩa, Lê Lợi đã ban quốc tính cho Nguyễn Xí là Lê Xí. Với tấm lòng trung quân ái quốc, Nguyễn Xí đã phục vụ dưới 4 triều vua Lê: Vua Lê Thái Tổ, vua Lê Thái Tông, vua Lê Nhân Tông và Lê Thánh Tông. Ông có nhiều công lao to lớn đối với nhà nước Đại Việt.

2 năm sau khi ông mất, vua Lê Thánh Tông lệnh cho xây dựng Đền thờ ông tại quê nhà theo chế độ quốc lập (nhà nước dựng nên) và quốc tế (nhà nước tế tự). Đền thờ Nguyễn Xí được trùng tu quy mô nhất vào những năm 20 của thế kỷ XX. Đền thờ là một quần thể kiến trúc đẹp, cổ kính có nhiều giá trị lịch sử, văn hóa. Với những giá trị to lớn, đặc biệt năm 2020, quần thể di tích Lăng mộ và Đền thờ Nguyễn Xí đã được Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt.