Để có một phóng sự ngắn truyền hình tốt (Bài 2)

Phỏng vấn trong phóng sự: Đây là điểm nhiều phóng viên trẻ còn khó khăn. Đôi khi người ta dễ nhầm lẫn việc phỏng vấn lấy thông tin và phỏng vấn để sử dụng trong phóng sự ngắn. Các sách báo chí đều hướng dẫn rằng phóng viên khi tác nghiệp nên sử dụng câu hỏi mở để khai thác thông tin. Điều này hoàn toàn đúng. Đối với truyền hình cũng vậy, khi làm phim tài liệu, khi phỏng vấn, tọa đàm tại trường quay cũng vậy. Song khi thực hiện phóng sự ngắn lại khác. Những phóng viên các kênh truyền hình tin tức lớn thường hỏi câu hỏi mở để khai thác thông tin làm phim hoặc ghi chép vào sổ tay. Điều gì sẽ xảy ra nếu cả phóng sự chỉ có 1’30’’ mà cần ba phỏng vấn và ít nhất một lời dẫn hiện trường trong khi người trả lời phỏng vấn nói dài? Rõ ràng là cần hỏi để người trả lời đi thẳng vào vấn đề chính.
Điều quan trọng cũng được nhiều nhà báo phương Tây khuyên dùng là khi phỏng vấn trong quá trình thực hiện phóng sự ngắn hãy cố gắng phỏng vấnquan điểmcủa người được hỏi trước vấn đề mà phóng sự đề cập. Như ví dụ trong phóng sự về khu dân cư xuống cấp nêu trên, phóng viên sẽ thay vì hỏi người dân thấy khu dân cư của mình xuống cấp thế nào sẽ hỏi người dân anh thấy chất lượng cuộc sống ở đây tốt hay không? Hỏi như vậy phóng viên sẽ lấy được thông tin mà khán giả quan tâm là thái độ của người liên quan đối với vấn đề phóng sự đang đề cập và nhận được một câu trả lời ngắn, dễ cắt gọt khi dựng hình, tránh được câu trả lời dài.

Một điều quan trọng được lưu ý là lời phỏng vấn của nhân vật càng ngắn càng tốt. Một ví dụ điển hình, khi có một vụ nổ bom ở Trung Đông, phóng viên hỏi một người dân, anh ta giơ hai tay lên trời và nói:Khủng khiếp quá!Ý kiến trích dẫn chỉ ngắn như vậy nhưng lại rất tuyệt vời khi chỉ ba chữ mà đã phản ánh rõ quan điểm của nhân vật trước vấn đề mà phóng sự đang phản ánh. Đây vẫn là ví dụ kinh điển về việc thu được lời trả lời phỏng vấn ngắn nhất và hay nhất trong phóng sự ngắn thời sự.

Khi dựng hình, điều tối kỵ là không được cắt gọt ý kiến phỏng vấn, điều này sẽ mang lại cảm giác về sự thiếu chân thực. Việc dùng chớp trắng khi cắt ghép ý kiến phỏng vấn lại càng không thể bởi không có lý do gì lại có hiện tượng chụp ảnh khi phỏng vấn. Đây cũng là những điều nhiều phóng sự ngắn đang gặp phải hiện nay. Trong trường hợp hãn hữu, nếu ghép ý kiến thì cánh tốt nhất là hãy trám hình ảnh sự việc phóng sự đang phản ánh, nhằm che đậy việc ghép ý kiến.

Nghĩ cách đặt câu hỏi đôi khi còn khó hơn là tìm câu trả lời. Câu hỏi thế nào sẽ có câu trả lời tương xứng, nói cách khác, khi xem một phóng sự, những người có kinh nghiệm chỉ cần nghe ý kiến phỏng vấn có thể đoán được phóng viên đã hỏi câu hỏi như thế nào? Đôi khi, đối với những đề tài khó, đối với phỏng vấn những đối tượng khó bộc lộ quan điểm, cố gắng che giấu chính kiến của mình trước vấn đề phóng viên nêu thì dạngcâu hỏi khiêu khíchcũng được khuyên dùng.

Tương tự, như ví dụ trên, khu dân cư xuống cấp do lỗi của chủ đầu tư xây nhà kém chất lượng, khi phóng viên phỏng vấn, chủ đầu tư cố tình lảng tránh trách nhiệm, một câu hỏi thông minh sẽ là:Người dân cho rằng doanh nghiệp đang lẩn tránh trách nhiệm về chất lượng công trình, ông nghĩ sao về ý kiến này?Đối với dạng câu hỏi khiêu khích thường người được phỏng vấn sẽ bị cảm xúc chi phối mạnh tới lý trí, dễ xúc động và thể hiện cái tôi, cái suy nghĩ thật của mình vốn đang bị lý trí cố gắng che đậy, từ đó phóng viên dễ đi tìm tới cái chân thực đang bị che lấp. Và để dùng tốt dạng câu hỏi này cũng đòi hỏi bản lĩnh của phóng viên.

Bản thân việc sử dụng các phỏng vấn trong phóng sự ngắn, trình tự xuất hiện các nhân vật, các ý kiến cũng thể hiện quan điểm của chính tác giả khi thực hiện phóng sự. Trong tác nghiệp, thông thường theo quy luật có ba phỏng vấn được sử dụng trong phóng sự ngắn. Theo quy luật của trí nhớ, phỏng vấn thứ ba sẽ để lại dấu ấn sâu đậm nhất đối với người xem, do đó ý kiến người phỏng vấn cuối cùng bao giờ cũng có giá trị quan trọng nhất trong phóng sự. Do đó, đây là ý kiến phản ánh rõ nhất dụng ý của tác giả.

Tương tự, trong ba ý kiến phỏng vấn của phóng sự về khu dân cư xuống cấp, người thứ nhất nói sống ở đây rất khổ, người thứ hai nói nguyên nhân do công trình kém chất lượng, người thứ ba nói Doanh nghiệp xây dựng không phải trốn tránh trách nhiệm trước sự việc mà cần có đánh giá toàn diện để có giải pháp. Trong trường hợp này ý kiến thứ ba có vai trò quan trọng nhất vì nó sẽ đọng lại trong trí nhớ khán giả nhiều hơn cả. Nếu theo trình tự phỏng vấn trên ta sẽ có phóng sự:An cư nhưng vẫn bất anphản ánh sự việc chậm được giải quyết. Ngược lại, nếu sắp xếp theo hướng đổi phỏng vấn thứ nhất thay vị trí của phỏng vấn thứ ba, khi người dân phản ánh sống ở khu dân cư này rất khổ ở cuối phóng sự ta sẽ có phóng sự:Bất an ở khu chung cưphản ánh nỗi khổ của cư dân khu dân cư xuống cấp, chưa có sự quan tâm vào cuộc của cơ quan nào. Như vậy, có thể thấy việc sắp xếp trình tự xuất hiện các ý kiến phỏng vấn là thao tác có chủ đích của người thực hiện phóng sự, nói cách khác, đây là bàn tay nghề nghiệp của phóng viên ẩn phía sau phóng sự ngắn.

Kết cấu phóng sự ngắn dạng vòng tròn:

Có nhiều dạng kết cấu để lựa chọn khi thực hiện một phóng sự ngắn truyền hình. Tuy nhiên, dạng kết cấu vòng tròn là loại được nhiều phóng viên truyền hình hay dùng bởi tính hiệu quả của nó. Thế nhưng, để nắm vững và sử dụng thủ pháp này khi kết cấu phóng sự ngắn lại thực sự đòi hỏi tay nghề cao của phóng viên, bởi nếu không thuần thục, sẽ phản tác dụng, làm giảm hiệu quả của phóng sự ngắn.

Tương tự như ví dụ đã nêu, nếu phóng sự phản ánh sự xuống cấp của khu dân cư với hình ảnh mở đầu gây xúc động là cảnh một gia đình đang ăn cơm phía trên đầu họ là trần nhà nứt toác thì cảnh cuối của phóng sự phóng viên sẽ cố ý đưa người xem trở lại với hình ảnh đầu tiên, chi tiết đầu tiên này kèm theo câu kết mang tính hàm xúc cao như:Trong khi vấn đề chưa được giải quyết thì những người trong gia đình ông A, bà B vẫn hàng ngày sống trong sự thấp thỏm, ăn không ngon, ngủ không yên bởi ngôi nhà xuống cấp.Hay,Những khúc mắc trong quá trình lập dự án tái định cư là chuyện những nhà quản lý đang phải bàn, còn những giây phút sum họp bình yên nhất của gia đình ông A, bà B vẫn

đang chênh vênh trước hiểm nguy đổ nhà bất cứ lúc nào!

Dạng kết cấu vòng tròn thực ra là việc láy lại trong tâm trí người xem về hình ảnh, chi tiết đã được chọn lọc kỹ, đề cập từ đầu phóng sự. Tác động láy như vậy khiến người xem nhớ lại vấn đề phóng sự đã phản ánh, mặt khác, nhấn mạnh có chủ ý của tác giả muốn gửi đến người xem một thông điệp sâu sắc qua phóng sự ngắn. Tuy nhiên, việc sắp đặt kết cấu vòng tròn cần có sự chọn lọc chi tiết đắt, có lời bình hợp lý. Cùng hình ảnh, hoặc cùng chi tiết giữa hình ảnh đầu phóng sự và cuối phóng sự song dứt khoát lời bình, chi tiết ở cuối phóng sự phải thể hiện sự khác biệt, phải mang “ sức nặng” của phóng sự, tránh chung chung, giảm hiệu quả của thủ pháp này khi sử dụng.

Ngừng, nghỉ trong các trường đoạn ( Pause ):

Thông thường người xem truyền hình sẽ tập trung cao độ ở lời dẫn của biên tập viên khi xem phần giới thiệu phóng sự và phần đầu phóng sự. Dần dần sự chú ý sẽ giảm dần, cộng với sự “ mệt mỏi ” của sự tập trung. Để duy trì sự chú ý của người xem rõ ràng là cần có những khoảng trống trong phóng sự để nghỉ thay vì người xem vừa phải xem, vừa phải nghe lời bình liên tục. Trong phóng sự ngắn nên có những trường đoạn “ nghỉ ”, tức là không có lời bình, khi ấy sẽ là những chi tiết đắt nhất, những hình ảnh xúc động và âm thanh phù hợp được nâng tiếng nền.

Trong phóng sự ví dụ trên về khu dân cư xuống cấp có thể có những phân đoạn “ nghỉ ” khi người dân chọc những mảng vữa nứt trên trần đang nứt cho rơi xuống để tránh rơi vào người phía dưới, tăng âm thanh nền những khối vữa rơi và không có lời bình sẽ mang lại hiệu quả tác động mạnh về sự xuống cấp của khu dân cư đến người xem hơn là phóng viên ra sức mô tả sự xuống cấp bằng lời bình khi bản thân hình ảnh, âm thanh đã có sức mô tả quá tốt. Hoặc trôi hình kèm âm thanh nhân viên Ban quản lý khu nhà cầm loa đi thông báo những vị trí nhà nguy hiểm cần tránh xa, trong

trường hợp này đoạn ngừng nghỉ này có hiệu quả cao trong phóng sự mà không cần thiết có bất cứ lời bình nào.

Khai thác chi tiết để có một phóng sự hấp dẫn:

Trong phóng sự ngắn thời sự việc khai thác chi tiết có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Một phóng sự hay được làm nên bởi các chi tiết đắt, người xem cũng sẽ không thể nhớ hết cả phóng sự mà chỉ nhớ một vài chi tiết trong phóng sự, như vậy đã là phóng sự thành công. Thông thường trong một phóng sự có một vài chi tiết người phóng viên lựa chọn, sắp đặt theo thứ tự kịch tính tăng dần của các chi tiết. Chi tiết hay nhất, mâu thuẫn lớn nhất thường được sắp đặt ở phía sau. Cũng có trường hợp ngược lại, dạng viết tin theo hình tháp ngược, chi tiết hấp dẫn nhất được đề cập ngay từ đầu phóng sự ngắn. Song thông thường để tăng tính hấp dẫn của phóng sự thường các chi tiết sẽ xuất hiện từ hay ít, hay vừa đến hay, ấn tượng mạnh để thu hút sự chú ý của người xem. Sẽ khó thu hút người xem khi xem chi tiết hay nhất rồi đến chi tiết ít hay hơn trong phóng sự 3’, sẽ làm giảm hiệu quả của phóng sự.

Nếu thực hiện một phóng sự dạng ít hấp dẫn nhất: Công tác chuẩn bị sản xuất vụ Xuân ở một địa phương, sẽ không thành công khi thiếu chi tiết, sẽ chỉ là số liệu chung chung, hình sản xuất chung chung. Nếu quan tâm đến chi tiết, người phóng viên sẽ phải đầu tư khai thác xem năm nay diện tích lúa lai đưa vào cấy tăng hay giảm, vì sao, tìm đến hộ gia đình năm trước chưa cấy lúa lai, năm nay bắt đầu cấy lúa lai và phỏng vấn lý do, quan tâm xem sản xuất vụ Xuân ở địa phương này có gì mới, khác với các địa phương khác. Chính chi tiết khác biệt, chi tiết về cái mới ấy làm nên sức sống của phóng sự.

Tương tự, trong phóng sựChung cư liệu có an cưphản ánh về khu chung cư xuống cấp ở một địa phương, nhiều chi tiết được sử dụng một cách có chủ đích. Chi tiết người dân mang theo cuộn giấy vệ sinh đi xe máy đi vệ sinh trở thành chi tiết đáng nhớ nhất của cả phóng sự khi khu chung cư xuống cấp, các nhà vệ sinh công cộng đều hư hỏng. Phóng sự về Thực trạng chất lượng các công trình thủy điện nhỏ là những chi tiết hàng loạt vụ vỡ đập, thiệt hại. Hệ thống bảng biểu thống kê và những hình ảnh tư liệu có sức mạnh rõ rệt trong phóng sự.

Khi thực hiện một phóng sự về tình trạng hình thành điểm trông giữ xe trái phép ở trước cửa chợ Đông Kinh – Lạng Sơn, điều nhiều phóng viên quan tâm sẽ là bán được bao nhiêu vé giữ xe, quay hình ảnh chung chung bãi đỗ xe. Song nếu biết khai thác chi tiết, nếu biết quan sát thì hình ảnh bộ ấm chén và cái phích nước của 2 người trông xe là chi tiết đáng quan tâm khi làm phóng sự truyền hình. Chi tiết này nói lên rằng điểm trông giữ xe ở đây đang ngang nhiên tồn tại, mỗi ngày những nhân viên trông xe uống hết 2 phích nước pha trà ngay giữa đường cái trước cổng chợ. Bản thân chi tiết sẽ có hiệu quả cao trong phóng sự. Vì thế, muốn có những chi tiết tốt cho phóng sự của mình, phóng viên khi đi tác nghiệp ở cơ sở cần đặc biệt rèn luyện kỹ năng quan sát.

Cũng liên quan đến việc khai thác chi tiết, trình tự sắp xếp cao trào, kịch tính của phóng sự cũng cần được chú ý theo xu hướng từ thấp đến cao.

Lời bình trong phóng sự ngắn:

Nếu như tác phẩm phóng sự ngắn truyền hình là chỉnh thể hợp thành từ các yếu tố lời bình, hình ảnh, phỏng vấn, dẫn hiện trường… thì lời bình là một trong những yếu tố cấu thành. Câu hỏi đặt ra là liệu lời bình trong một phóng sự ngắn truyền hình khác gì với lời bình trong một phóng sự trên báo viết. Câu trả lời là khác rất nhiều, khác trước hết ở đặc trưng loại hình báo chí, thậm chí, ngay trong cùng một loại hình báo chí thì giữa tin truyền hình, phóng sự “ dài ”, phim tài liệu truyền hình lời bình cũng có sự khác biệt với lời bình trong phóng sự ngắn.

Trong phóng sự ngắn, lời bình là yếu tố cấu thành. Cả phóng sự là chuỗi các hình ảnh, âm thanh, phỏng vấn, lời bình kể về một câu chuyện trong cuộc sống thì lời bình có vai trò bổ sung cho hình ảnh, giải thích hình ảnh.

Lời bình là một bài văn không hoàn chỉnh, có những lỗ hổng, được lấp đầy bằng hình ảnh và âm thanh. Có ý kiến cho rằng, nếu chỉ đọc thuần túy lời bình sẽ là một văn bản có nhiều trục trặc, thậm chí khó hiểu. Đơn giản vì nó chỉ là một trong những yếu tố cấu thành phóng sự ngắn mà thôi. Muốn hiểu trọn vẹn cần phải xem hình ảnh và nghe âm thanh. Khi làm được điều này thì mới đích thực trở thành một phóng sự ngắn truyền hình chuẩn mực, điều mà không dễ cũng như không phải phóng viên nào cũng làm được. Muốn làm được đòi hỏi phải có tư duy hình ảnh tốt.

Vì vậy, thông thường sẽ là dựng phóng sự hình ảnh xong mới viết lời bình. Tuy nhiên, khi tác ngiệp với tốc độ ngày càng nhanh chóng, đòi hỏi người phóng viên biên tập cần có tư duy hình ảnh tốt. Thậm chí ngay khi đi quay phim, phóng viên biên tập cần phối hợp tốt với quay phim, yêu cầu những cụm cảnh cơ bản, thậm chí nhìn động tác máy của quay phim phóng viên biên tập cũng có thể nắm rõ quỹ hình ảnh khoảng 70 – 80 %, trên cơ sở đó có thể “ liệu cơm gắp mắm”, viết lời bình tương ứng với quỹ hình ảnh có trong tay, tránh tình trạng khi viết lời bình thì “ hoành tráng”, đến khi dựng hình thì lúng túng vì quỹ hình ảnh hạn hẹp.

Để có lời bình tốt, bên cạnh tư duy hình ảnh tốt, lời bình cần trong sáng, dễ hiểu, giản dị, tùy từng vấn đề mà có cách viết lời bình phù hợp, sử dụng nhiều kỹ năng khi viết lời bình: hài hước, châm biếm hay nghiêm túc, so sánh, liên tưởng, gợi mở…Có những phóng viên sử dụng thành thục cách viết lời bình câu ngắn, nhẹ nhàng nhưng dí dỏm, làm cho khán giả cười châm biếm trước sự việc mang lại hiệu quả cao cho phóng sự. Và đây thực sự là những phóng viên rất vững về tay nghề, khác với những phóng viên trẻ khi làm phóng sự thường dùng những câu từ, văn phong tỏ ra quan trọng, to tát thậm chí là gay gắt.

Nếu quá chú trọng đến lời bình sẽ dẫn đến quá trau chuốt lời bình. Đọc văn bản trơn tru từ đầu tới cuối dẫn tới dạng phát thanh trám hình. Nếu không chú trọng lời bình mà quá coi trọng hình ảnh sẽ dẫn tới đôi lúc khó hiểu, thiếu sự dẫn dắt, thể hiện rõ ý tưởng của phóng sự. Điều hợp lý nhất là sự kết hợp hữu cơ giữa lời bình và hình ảnh trong một phóng sự ngắn. Hữu cơ có nghĩa rằng không thể hiểu cái này mà không xem cái kia, không thể hiểu lời bình trọn vẹn mà không xem hình ảnh, ngược lại không thể hiểu đầy đủ hình ảnh mà không nghe lời bình. Có những trường hợp phóng sự hay phim tài liệu không lời bình song đây là số ít. Muốn làm như vậy đòi hỏi tay nghề cao và gửi đến khán giả thông điệp rõ ràng nhất.

Lời bình trong phóng sự ngắn nên dùng câu dạng chủ động và câu ngắn. Có lời bình tốt chưa phải đã hết, còn cần giọng đọc tốt, thể hiện tốt ý tưởng của lời bình: gay gắt, nhẹ nhàng, châm biếm…

Một điểm chung dễ nhận thấy là hiện nay có nhiều phóng sự ngắn truyền hình đang trong tình trạng đầy ắp lời bình, điều này chứng tỏ phóng viên chưa đầu tư công phu cho phóng sự hoặc hạn chế về tư duy hình ảnh. Khán giả truyền hình chắc chắn sẽ vẫn còn ấn tượng bởi phong cách làm phóng sự ngắn truyền hình của nhà báo Văn Thành ( VTV) bởi lối tư duy hình ảnh đầy sáng tạo và rất riêng có của anh, và khi có câu chuyện hình ảnh tốt, lời bình cũng rất ngắn gọn và sâu sắc. Để có lời bình phù hợp, điều quan trọng là cần nắm chắc quỹ hình ảnh mình có hoặc xem lại kỹ hình ảnh trước khi viết.

(Còn tiếp)

Văn Đồng/Đài PT – TH Thái Nguyên

Daotao.vtv.vn