Hội tụ truyền thông nhìn từ góc độ văn hóa truyền thông

Liên quan đến hội tụ truyền thông, trước hết cần hiểu rõ sự chuyển đổi và cuộc cách mạng công nghệ truyền thông, bởi vì cơ sở của hội tụ truyền thông là cuộc cách mạng và sự phát triển của khoa học - công nghệ truyền thông.

Tháng 5/2007, Công ty Microsoft live labs (Mỹ) đã giới thiệu phần mềm Photosynth, tạo ra một ấn tượng mạnh trong giới đồ họa. Photosynth được coi là một công nghệ mới mang lại cho người sử dụng một cảm giác bay bổng trong thế giới ảo. Phần mềm Photosynth thực sự là một phần mềm hấp dẫn, nó có thể tập hợp hàng loạt những bức ảnh và phân tích các điểm giống nhau, hiển thị hình ảnh dưới dạng không gian ba chiều. Nhờ có công nghệ này, hàng triệu người có tài khoản trên trang mạng Flickr.com có thể post những tấm ảnh của mình chụp được ở xung quanh Nhà thờ Đức Bà ở Paris lên mạng để cung cấp cho người thân cũng như công chúng thưởng thức. Thông qua việc lắp ghép các bức ảnh đó, phần mềm Photosynth đã nhanh chóng thiết lập được hình ảnh về Nhà thờ Đức Bà trên góc độ 3D.

Không còn nghi ngờ gì nữa, đây được coi là một ví von tuyệt vời của hội tụ truyền thông. Với sự phát triển nhanh và mạnh của Internet, hành vi của con người trong truyền thông đều có thể trở thành một bộ phận của hội tụ truyền thông, thậm chí trở thành một phần của sản phẩm truyền thông. Ưu thế của phần mềm Photosynth là lợi dụng “không gian” của mạng Internet để truyền tải hình ảnh, tạo ra được những sản phẩm truyền thông mới. Như vậy có thể thấy, nhờ sự phát triển của công nghệ truyền thông hiện đại khiến sự tập hợp hành vi truyền thông của mỗi người trở thành nguồn “tài nguyên” truyền thông mới, sản sinh ra các sản phẩm truyền thông mới. Trong các mạng xã hội, cách thức và nội dung truyền thông do mỗi người sử dụng tạo ra đều có thể trở thành bộ phận cần thiết trong truyền thông xã hội. Điều đó, dường như đã vẽ ra một viễn cảnh không tưởng, tất cả mọi người trên thế giới đều có thể “hưởng thụ” quyền lực truyền thông một cách bình đẳng. Tuy nhiên, xét cho cùng, hội tụ truyền thông vẫn là một phương thức, một quá trình truyền thông, phải kết hợp với đặc trưng hội tụ và sự phát triển trong truyền thông để nhận thức, từ đó lý giải mức độ ảnh hưởng xã hội của nó ngoài khía cạnh công nghệ.

Nhà báo David Brewer,nhà tư vấn chiến lược truyền thông, người sáng lập và điều hành trang web Mediahelpingmedia viết: “Hội tụ truyền thông là một điều kiện tiên quyết cơ bản trong cơ quan báo chí đa phương tiện. Nó cung cấp một gói thông tin nhất quán về mặt nội dung cho bất cứ thiết bị đầu cuối nào được sử dụng để tiếp nhận thông tin đó. Báo in, báo phát thanh, truyền hình, báo mạng điện tử hay báo chí trên các thiết bị di động cần phải quảng bá lẫn nhau. Mỗi loại hình báo chí phải tăng thêm giá trị cụ thể liên quan đến nền tảng thiết bị nhất định. Ngoài ra, điều rất quan trọng là cần tận dụng các công cụ mạng xã hội để nghiên cứu, thu thập tin tức, sản xuất và phổ biến tin tức - xem các mô hình mạng xã hội để nắm bắt thêm thông tin”[1].

Ngoài ra, trong cuốn “Hội tụ - ý nghĩa và nội hàm” của Rich Gordon xuất bản năm 2003, tác giả đã tổng kết, từ “hội tụ” bằng 6 hàm ý, tạm dịch là: Hội tụ công nghệ truyền thông, tích hợp quyền sở hữu truyền thông, hội tụ mang tính cấu trúc, hội tụ trong kỹ năng viết báo và hội tụ trong hình thức tự sự báo chí.

Đặc biệt, trong cuốn “Báochí hội tụ - cơ sở đưa tin của truyền thông đa phương tiện” xuất bản năm 2005, tác giả Stephen Quinn đã tiến hành “giải phẫu” một cách cặn kẽ khái niệm hội tụ truyền thông ảnh hưởng đến thực tiễn tác nghiệp của nhà báo hiện nay. Tác giả Stepen Quinn đã chỉ ra rằng, hội tụ truyền thông có những ảnh hưởng cơ bản đến sự vận hành trong nội bộ của cơ quan báo chí, đặc biệt là sự phối hợp giữa cơ quan báo chí với nhà báo.

Tuy nhiên, chuyên gia truyền thông người Mỹ Henry Jenkins lại cho rằng, hội tụ truyền thông bao gồm5 yếu tố: “hội tụ công nghệ, hội tụ kinh tế, hội tụ xã hội hoặc kết cấu, hội tụ văn hóa và hội tụ toàn cầu”[2].

Hội tụ truyền thông là hình thức thay đổi toàn diện môi trường truyền thông hiện đại, đồng thời cũng ảnh hưởng đến quá trình sản xuất báo chí - truyền thông. Có thể lý giải qua một số vấn đề sau:

Thứ nhất,với quan điểm “hội tụ truyền thông là một quá trình, không phải là điểm cuối cùng”, tác giả Henry Jenkins nhấn mạnh, cho dù các phương tiện truyền thông truyền thống (báo in, phát thanh, truyền hình, sách…) hay là các hãng truyền thông như Google, Viacom – đang chiếm ưu thế trong môi trường hội tụ truyền thông luôn tự cho mình là một trong những “đội quân”chủ lực trong giới truyền thông đều không ngừng tìm kiếm các cách thức hội tụ mới hơn giữa các phương tiện truyền thông khác nhau. Đó là vì con người đang sống trong môi trường xã hội liên tục thay đổi, vì vậy, yêu cầu hội tụ truyền thông phải thể hiện được tính đa dạng và phong phú. Không một hãng truyền thông nào có thể tự “vỗ ngực” rằng, bản thân mình là “cổng” cuối cùng của hội tụ truyền thông. Chuyên gia truyền thông người Mỹ Cheskin cho rằng: “Trước kia, khi nói đến hội tụ, chúng ta thường nghĩ rằng, đem tất cả các thiết bị tập hợp thành một thiết bị trung tâm, thiết bị này có thể làm tất cả mọi việc cho con người… Hiện nay, cái mà chúng ta nhìn thấy là, những thiết bị mà con người đang sử dụng rất đa dạng, nội dung cũng đang hội tụ… Những thiết bị đó đáp ứng nhu cầu của con người trong những hoàn cảnh khác nhau”. Do vậy, hội tụ truyền thông mà chúng ta đang đề cập hiện nay không phải là một trạng thái hoàn toàn tĩnhmà là một xu thế động, liên tục thay đổi - một quá trình đang được nghiên cứu, tìm hiểu.

Thứ hai, trong quá trình hội tụ, có thể nhận ra hai quá trình khởi động không hoàn toàn giống nhau. Một mặt, các cơ quan truyền thông muốn thông qua hội tụ truyền thông để mở rộng các hình thức đưa tin, phát triển hình thức mới trong việc bán thông tin để tăng nguồn thu và kiếm được lợi nhuận cho mình. Trong khi đó, những khách hàng sử dụng dịch vụ của các phương tiện truyền thông rất cần được ứng dụng những công nghệ truyền thông mới để chủ động trong việc trao đổi thông tin, từ đó đạt được hiệu quả cao nhất.

Thứ ba, nội dung hội tụ truyền thông là kết quả và sự phản ánh của cuộc đọ sức giữa hai cực “trí tuệ cộng đồng” và “văn hóa thương mại”. Vận dụng nội dung của hội tụ truyền thông là “trí tuệ cộng đồng”. Thông qua “trí tuệ cộng đồng”, hệ thống tri thức mới của nhân loại đang được hình thành, song sự hình thành này lại do công chúng tạo ra, các phương tiện truyền thông mới được hình thành từ hệ thống tri thức chung có quyền lực tự do nhất, song nó lại bị chịu sự kiểm soát và chi phối của văn hóa thương mại. Bởi vì, một yếu tố xuất phát từ hoạt động tổ chức tự phát của công chúng, yếu tố khác xuất phát từ sự tập trung quyền lực truyền thông, hai yếu tố này hình thành nên hai cực đấu tranh trong tương lai của quyền lực truyền thông. Sự cân bằng giữa hai cực này sẽ là “cuộc trình diễn” hấp dẫn nhất của quyền lực truyền thông trong kỷ nguyên hội tụ truyền thông.

Có thể thấy, thời đại số hóa không phải là một lĩnh vực truyền thông độc quyền mà là kỷ nguyên truyền thông tích hợp. Và điều quan trọng hơn, hội tụ truyền thông trở thành “sân chơi mới” để các phương tiện truyền thông đại chúng và các tập đoàn truyền thông tranh giành quyền lực truyền thông. Những vấn đề văn hóa xã hội như quyền lực truyền thông mà hội tụ truyền thông mang lại đang thách thức và “tấn công” mạnh mẽ lĩnh vực nghiên cứu các phương tiện truyền thông truyền thống và sự phát triển của lý luận báo chí đương đại.

Văn hóa hội tụ - “khuôn viên văn hóa” của hội tụ truyền thông?

Trong kỷ nguyên hội tụ truyền thông, khi chúng ta liên kết thành một mạng xã hội và tham gia một cách tự giác hay không tự giác vào hoạt động tái sản xuất tài nguyên truyền thông, cái mà chúng ta phải đối mặt không chỉ đơn thuần là sự phát triển và thay đổi trên bình diện kỹ thuật. Ý nghĩa và nội hàm của hội tụ truyền thông tất nhiên sẽ phải vượt trên cả bình diện kỹ thuật và thấm sâu vào các lĩnh vực văn hóa - xã hội.

Năm 2004, lần đầu tiên Henry Jenkins đã sử dụng cụm từ “văn hóa hội tụ” (convergence culture). Khi đó, Jenkins chủ yếu sử dụng một số phương tiện truyền thông mới để miêu tả xu thế văn hóa này. Ví dụ MP3 hay phương thức truyền thông số hóa của điện ảnh Hollywood. Trong cuốnVăn hóa hội tụ: cuộc xung đột giữa thế giới mới và thế giới cũxuất bản năm 2006, Jenkins dùng rất nhiều ví dụ để giải thích văn hóa hội tụ là một thế giới mới, mà ở đó tất cả các cấp độ của “sân chơi” truyền thông hội tụ với nhau. Tại đây, người sản xuất nội dung và người sử dụng các dịch vụ truyền thông đều có tác động và ảnh hưởng đến việc hình thành nội dung truyền thông. Năm 2007, Mark Deuze đã đề nghị các nhà khoa học cần phải nghiên cứu vấn đề văn hóa hội tụ của Jenkins, đồng thời trong các công trình nghiên cứu của mình, ông đã sử dụng khái niệm văn hóa hội tụ, phân tích hiện tượng văn hóa trong hội tụ truyền thông. Tuy nhiên hai học giả này đều không đưa ra một định nghĩa rõ ràng về văn hóa hội tụ.

Sở dĩ xuất hiện hoạt động nghiên cứu không có định nghĩa này là do từ lúc hoạt động nghiên cứu mới được bắt đầu, thái độ của các nhà nghiên cứu đối với hội tụ truyền thông và văn hóa khá phức tạp. Jenkins có thái độ lạc quan, song mâu thuẫn với văn hóa hội tụ. Ông sử dụng cụm từ “Văn nghệ số phục hưng” để miêu tả văn hóa sau hội tụ truyền thông, qua đó có thể thấy, niềm mong chờ lớn lao của ông đối với văn hóa hội tụ. Ông cho rằng, đây là một sự chuyển đổi mô hình văn hóa, và sự chuyển đổi mô hình này “… giống như văn nghệ phục hưng, sẽ ảnh hưởng đến mọi phương diện của đời sống con người. Vì sự xung đột về mục tiêu giữa người sử dụng dịch vụ, người sản xuất và người giám sát sẽ nảy sinh những tranh cãi trên các lĩnh vực chính trị, xã hội, kinh tế và pháp luật. Và những tranh luận này vừa thúc đẩy tính đa dạng của văn hóa, đồng thời thúc đẩy tính đồng nhất của văn hóa”. Chính vì vậy, Henkins tuyên bố: “Văn nghệ số phục hưng vừa ở trong thời kỳ tốt nhất, đồng thời cũng là thời điểm tồi tệ nhất, nhưng một trật tự văn hóa mới đã được sinh ra từ đó. Chúng ta hãy chờ đợi xem”[3]. Tuy nhiên, không phải tất cả học giả đều tỏ thái độ lạc quan như Henkins đối với thời đại văn hóa số và tương lai của văn hóa hội tụ. Thực tế cho thấy, đa số học giả đều tỏ ra “dị ứng” với tương lai của văn hóa số, đặc biệt là các học giả lớn lên trong thời đại in ấn truyền thống.

Để làm rõ lập trường và mục tiêu nghiên cứu về văn hóa hội tụ, trong một bài nghiên cứu về văn hóa hội tụ, năm 2008, Henkins và Mark Deuze chỉ ra rằng: Văn hóa số toàn cầu hiện nay là một hình thái văn hóa hỗn hợp, là “môi trường sinh thái” mới mà nội dung truyền thông do công chúng sản xuất và văn hóa thương mại vừa hội tụ vừa đấu tranh với nhau.

Có thể thấy rằng, muốn hiểu văn hóa hội tụ, đặc biệt là vấn đề quyền lực văn hóa của hội tụ truyền thông, chúng ta vẫn phải đứng trên ba phương diện: văn bản (text), chủ thể truyền thông và kết cấu của văn hóa hội tụ để xem xét vấn đề.

Thứ nhất, trong văn hóa hội tụ, văn bản được tạo thành bởi sự liên kết của các ký hiệu điện tử hóa theo phương thức đa dạng hóa. Trong quá trình điện tử hóa, văn bản truyền thông xuất hiện “nguyên tử hóa” mà Negroponte (người được coi là đưa ra khái niệm hội tụ truyền thông đầu tiên vào năm 1978) từng nói, tức bị phân giải thành các nguyên tử nhỏ hơn, từ đó có được phương thức tổ hợp linh hoạt hơn, lưu động trong các diễn đàn truyền thông khác nhau. Ví dụ, trước đây báo chí chủ yếu cung cấp chữ viết và tranh, ảnh, phát thanh chủ yếu cung cấp lời nói, đài truyền hình chủ yếu cung cấp hình ảnh và âm thanh. Còn trên “sân chơi”mạng Internet, mọi thông tin thu thập được đều bị “điện tử hóa” thành các “nguyên tử” thông tin có thể sử dụng và tái sử dụng một cách tiện lợi hơn, nhanh gọn hơn. Cùng là một bản tin, có thể đồng thời sử dụng trên nhiều loại hình truyền thông khác nhau gồm văn bản bằng chữ viết, âm thanh và hình ảnh di động, chỉ cần công chúng cảm thấy phù hợp với nhu cầu của họ.

Các bộ phim hoạt hình của Disney có thể được chiếu trên điện thoại di động, cũng có thể xuất hiện trong bản tin của CNN, thậm chí trong thế giới ảo trực tuyến Second Life. Tuy nhiên, nó cũng có thể được vận dụng trong các phần mềm giáo dục khác. Có thể thấy, ký hiệu trong văn bản văn hóa truyền thông vẫn là đơn vị cơ bản nhất để truyền tải thông tin, nhưng sự tổ hợp và phương thức liên kết giữa các ký hiệu điện tử hóa đã thay đổi theo hướng đa dạng hơn. Nhìn từ bề ngoài, sự thay đổi này đem lại sự đa dạng phong phú cho nội dung truyền thông và sự biến hóa linh hoạt cho phương thức biểu đạt, nhưng nếu quan sát ở mức độ sâu hơn, chúng ta thấy, nó còn đem lại văn hóa hội tụ mới hoàn toàn và hình thành “môi trường truyền thông tạp giao”. Tức mọi thông tin mang tính thương mại, công cộng, chính phủ, cá nhân, chuyên nghiệp, nghiệp dư… do tất cả các tổ chức, thậm chí cả cá nhân đưa ra đều trà trộn hỗn tạp vào nhau, khó có thể tách rời, cũng không thể khái quát và tách bạch một cách đơn giản. Nó không những khiến văn hóa hội tụ không thể dùng ngôn ngữ tiêu chuẩn hóa để khái quát đặc trưng của nó, mà còn khiến cho quyền lực văn hóa ngày càng phức tạp hơn.

Thứ hai, chủ thể của văn hóa hội tụ là công chúng tích cực, vì ranh giới giữa người sản xuất nội dung truyền thông và người sử dụng các sản phẩm truyền thông ngày càng mơ hồ. Cho dù công chúng tham gia vào hoạt động truyền thông, và sự tác động qua lại với các hoạt động truyền thông được sản sinh như thế nào, và bất luận sự tham gia cũng như tác động này có ý nghĩa phản kháng hay quyền lực thực sự hay không, công chúng trong văn hóa hội tụ có năng lực tham gia và tác động lớn hơn là một sự thật không thể chối cãi. Công chúng tích cực trong văn hóa hội tụ được tham gia sâu vào hoạt động sản xuất nội dung truyền thông. Với cái gọi là “trí tuệ cộng đồng”, trang từ điển bách khoa mở Wikipedia đã trở thành phương tiện truyền thông mới có độ ảnh hưởng rất lớn. Điều này khiến một số phương tiện truyền thông truyền thống phải thay đổi nhanh chóng để đối phó với xu thế này trong tương lai, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của công chúng. Ví dụ, thông qua việc thành lập trang điện tử washingtonpost.com, tờBưu điện Washingtonđã chủ động mở rộng chức năng truyền thông của mình thành “diễn đàn cung cấp thông tin cho công chúng”. Thông qua việc tham gia vào hoạt động sản xuất văn hóa truyền thông, cá thể văn hóa trong văn hóa hội tụ có được thân phận mới của mình. Công chúng vừa có thể là nhà sản xuất, vừa là khán giả; Vừa là người sản xuất văn hóa, đồng thời vừa là người sử dụng các sản phẩm truyền thông; Vừa là nhân viên chuyên nghiệp, vừa là nhân viên nghiệp dư. Chủ thể văn hóa trong văn hóa hội tụ có nhiều bản sắc văn hóa, đây là phương thức sinh tồn cơ bản của chủ thể văn hóa hội tụ.

Thứ ba, văn hóa hội tụ đã đem lại sự thay đổi mang tính cấu trúc cho quyền lực văn hóa. Với vai trò là một loại văn hóa có tính chất tham dự, văn hóa hội tụ đã đem đến một loại hình văn hóa đại chúng mới. Một mặt, mỗi cá nhân đều có thể lợi dụng “sân chơi” Internet để đưa tin và bày tỏ quan điểm, từ đó giúp văn hóa hội tụ trở thành văn hóa do công chúng tự sản xuất và được gọi là văn hóa của công chúng. Như vậy, công chúng đã giành được quyền lực văn hóa truyền thông. Mặt khác, các phương tiện truyền thông mới được sử dụng các tin tức do công chúng sản xuất với giá thành rất rẻ, hội tụ nó thành một phần của văn hóa thương mại để thu hút và duy trì số người sử dụng các dịch vụ truyền thông nhiều hơn. Qua đó, thể hiện được thuộc tính thương mại và chức năng tiêu dùng mạnh mẽ của văn hóa hội tụ, từ đó xóa bỏ ý nghĩa phản kháng của nó và quyền lực văn hóa của công chúng.

Trong bối cảnh công nghệ truyền thông phát triển như vũ bão như hiện nay, có lẽ văn hóa hội tụ là một “khuôn viên văn hóa” khác mà những người nghiên cứu văn hóa truyền thông muốn xây dựng. Mục tiêu của nó không có gì khác với mục tiêu xây dựng văn hóa của nhân loại hàng nghìn năm qua, thoát khỏi sự dị hóa của con người và thực hiện ý chí tự do của cá thể. Tuy nhiên, văn hóa hội tụ là một loại hình văn hóa mới đang phát triển. Rốt cục văn hóa hội tụ là của công chúng hay của các nhóm lợi ích? Rốt cục nó đã tiến hành tối đa hóa lợi ích theo phương hướng nào, có thực hiện được sự chuyển đổi mô hình theo sự kỳ vọng của các học giả hay không vẫn là những vấn đề đòi hỏi phải có thời gian mới có thể kết luận.

PGS,TS Nguyễn Thành Lợi