Những ngày cuối năm, lên với các bản làng người Thái vào sáng sớm, chúng ta dễ dàng bắt gặp bên dòng suối, con khe, hình ảnh chị em phụ nữ đang chăm chỉ xúc cá. Đây là thực phẩm đặc trưng trong mâm cỗ ngày Tết của người Thái.

Có lẽ, do tập quán sinh sống gắn liền với ruộng nước, với sông suối mà những món ẩm thực nói chung và ẩm thực ngày Tết nói riêng của đồng bào Thái mang đậm nét vùng sông nước. Từ con cá, cái tôm, cái tép cho đến những nhánh rau dại ven suối đều trở thành nguyên liệu để người Thái chế biến thành những món ăn vô cùng hấp dẫn. 

Đối với đồng bào Thái, ngày Tết cũng là ngày hội ẩm thực với sự đa dạng, phong phú của các món được chế biến từ các nguyên liệu tự nhiên hoặc do lao động thủ công làm ra. Trong chuyến đi lên với xã Xuân Lẹ, huyện Thường Xuân, nơi có tới 85% dân số xã là dân tộc Thái Trắng, nhóm phóng viên Đài Phát thanh và Truyền hình Thanh Hóa được tham gia không khí chuẩn bị các món ẩm thực truyền thống ngày Tết của đồng bào Thái Trắng ở thôn Xuân Sơn, xã Xuân Lẹ, huyện Thường Xuân.

Cứ mỗi dịp xuân về, thanh niên, chị em trong thôn lại đến các nhà, hỗ trợ nhau chuẩn bị Tết. Hôm nay bà con tập trung tại gia đình chị Vi Thị Chung, bởi thế, với chị Chung, không khí xuân cũng trở nên vui và ý nghĩa hơn. Đây là một trong những nét đẹp trong lối sống, thể hiện tính cộng đồng của dân tộc Thái.

Vào những ngày Tết, trên gác bếp của mỗi gia đình người Thái đều treo dự trữ vài xiên cá nướng, người Thái gọi là "Pá pính", một trong những món ăn đặc trưng của người Thái. Với những lát cá to, người Thái sẽ tẩm ướp cầu kỳ cùng các loại gia vị. Cách chế biến món cá nướng nguyên con gác bếp lại khá đơn giản.

Do đời sống người Thái gắn bó với sản xuất nông nghiệp, nên hầu như tất cả những món ăn đều là những sản vật do chính bàn tay đồng bào làm nên hoặc nguyên liệu sẵn có trong tự nhiên. Người Thái quan niệm, phải làm từ những sản vật ấy mới thể hiện được lòng thành trước tổ tiên, đặc biệt là để mọi người hiểu rằng, có được mâm cỗ đủ đầy như vậy là nhờ lao động chăm chỉ.

Cá to thì dùng làm món nướng, những con cá suối nhỏ thì làm món đồ. Món cá đồ được chế biến kết hợp cùng cây chuối rừng, gạo tấm và các gia vị như ớt, rau dổi đất… Tất cả được gói trong lá chuối đem đồ chín, gọi là món "moóc". Đây là món ăn rất đặc trưng trong mâm cỗ Tết của dân tộc Thái.

Một năm chỉ có ba ngày Tết, người Thái chuẩn bị rất kỹ cho ba ngày đó. Bánh chưng và các loại bánh được làm từ nếp chắc chắn không thể thiếu trong mâm cỗ ngày Tết. Người Thái tích trữ gạo nếp ngon nhất, dẻo và thơm nhất để gói bánh chưng.

Bánh chưng của người Thái Trắng huyện Thường Xuân có hai loại: bánh chưng trắng (Khảu tủm đón) và bánh chưng đen (Khảu túm đắm). Riêng nếp để gói bánh chưng đen còn phải qua một khâu đặc biệt là tạo màu. Màu đen thực chất là màu chàm được nhuộm từ tro rơm nếp, không phải là từ gạo cẩm hay bất cứ loại gạo màu nào khác.

Từ những nguyên liệu chế biến có thể thấy: mâm cỗ ngày Tết của đồng bào Thái nói chung, người Thái Trắng huyện Thường Xuân nói riêng khá dân dã, mộc mạc nhưng lại chứa đựng ý nghĩa sâu xa. Bánh chưng thể hiện cho đất trời, bánh xèo, chè lam, bánh ít - món bánh "phu thê" của người Thái - thể hiện tình cảm keo sơn bền chặt. Con cá đồ, cá nướng thể hiện cho lửa, cho nước. Màu đen của đất đai trù phú, màu vàng của ước mong no ấm, khát vọng phồn thịnh trong xuân mới.

Có thể nói, rất nhiều món ăn đặc sắc của người Thái được đồng bào dụng tâm chế biến trong mâm cỗ ngày Tết. Mâm cỗ không chỉ là nét đặc sắc trong văn hóa ẩm thực của dân tộc, mà còn thể hiện tín ngưỡng, triết lý nhân văn trong lối sống, sinh hoạt của đồng bào Thái.

Sau khi sửa soạn xong, mâm cỗ được các thành viên trong nhà thành kính đặt lên cúng gia tiên. Bài cúng đơn giản xoay quanh nội dung báo cáo với thần linh, tiên tổ về tình hình năm qua, mời các vị về thụ hưởng lễ vật, phù hộ cho gia chủ sức khỏe dồi dào, mùa màng tươi tốt, làm ăn được thuận lợi trong năm mới. Việc thờ cúng tổ tiên trong ngày Tết của đồng bào Thái thể hiện sự sung túc, no đủ, bày tỏ lòng thành của con cháu tưởng nhớ về cội nguồn.

Hoàn tất nghi lễ cúng, gia chủ mời anh em trong bản chung vui bữa cơm thân tình, chén rượu đầu xuân. Mọi người trong gia đình mừng tuổi cho nhau bằng chiếc bánh chưng, chén rượu thơm men lá, kể cho nhau nghe những câu chuyện vui. Trong năm mới, người Thái không bao giờ nhắc lại những điều buồn đã qua.

Lên với bản làng đồng bào Thái khi mùa xuân đang tràn về, chúng tôi cảm nhận được không khí ấm cúng của ngày Tết vùng cao. Dưới nếp nhà sàn xinh xắn rực ánh lửa hồng, nhấp chút rượu thơm nồng, thưởng thức những món ăn độc đáo, rồi cùng nhau lấy nước may mắn đầu năm mới… Chúng tôi đã cảm nhận trọn vẹn hương vị của mùa xuân, mùa khởi đầu cho một vòng quay mới của đất trời với chứa chan tình yêu cuộc sống.