Thừa iốt, coi chừng bị cường giáp Basedow!

Tuyến giáp nằm ngay dưới thanh quản và trước khí quản. Đây là tuyến nội tiết lớn nhất, quan trọng nhất vì hoóc môn tuyến giáp chi phối nhiều quá trình chuyển hóa trong cơ thể con người.

Các hoóc môn tuyến giáp có nhiều tác dụng: (1) tăng chuyển hóa chung của cơ thể, (2) thúc đẩy phát triển, trưởng thành về thể chất lẫn tinh thần, (3) tác dụng lên chuyển hóa carbohydrate, lipid và protein, (4) tác dụng trên các hệ thống tim mạch, hô hấp, tiêu hóa, thần kinh, nội tiết, sinh dục…Do đó, trẻ bị suy giáp trong thời kỳ bào thai và những năm đầu sau sinh sẽ bị bệnh đần độn (cretinism), lùn và chậm, trì trệ thần kinh; người cường giáp thường kèm theo bệnh tim mạch, đái tháo đường…

Iốt rất cần cho tuyến giáp

Có nhiều hoóc môn tuyến giáp, quan trọng nhất là Triiốtothyronine (T3) và thyroxine (T4). Tất cả các hoóc môn tuyến giáp này được sinh tổng hợp từ axit amin tyrosin và iốt. Để sự tổng hợp đầy đủ lượng hoóc môn T3, T4 cần thiêt, cơ thể cần từ 150-200 µg (microgam) iốt mỗi ngày.

Hầu hết iốt do thức ăn, nước uống đem vào cơ thể đều được tuyến giáp bắt giữ để tổng hợp các hoóc môn. Sau khi hoạt động, iốt dư thừa và từ thoái hóa hoóc môn sẽ được thải ra thận, chỉ một ít được tế bào tuyến giáp tái sử dụng.

Đánh giá thừa hay thiếu iốt như thế nào?

Có ba cách đánh giá lượng mức iốt (iodine bilan) cung cấp cho cơ thể con người đầy đủ hay chưa là:

1. Đánh giá bướu giáp trên lâm sàng

Bình thường, với chế độ ăn đầy đủ iốt, tuyến giáp có thể tích 16-18 cm3. Lớn hơn số đo này là bị bướu cổ. Thầy thuốc lâm sàng dựa vào độ lớn phân bướu cổ ra 4 độ : (1) độ IA: một thùy tuyến giáp to hơn 1 đốt ngón cái của bệnh nhân, sờ nắn được; (2) độ IB: khi người bệnh ngửa đầu ra sau, nhìn thấy tuyến giáp to, nổi cục và có thể sờ nắn được; (3) độ II: tuyến giáp to, bướu nhìn thấy được ở tư thế bình thường, và (4) độ III: tuyến giáp phì đại, bướu lớn làm biến dạng cổ.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới WHO, phương pháp “nhìn sờ” thủ công này sai số rất lớn đến 40%, đánh giá 10 ca sai hết 4, nên từ những năm 90 của thế kỷ trước WHO đã khuyến cáo nên dùng máy siêu âm để đo kích thước tuyến giáp. Với máy siêu âm 2D và cách tính Guter Kurnst, nhân viên y tế nhanh chóng xác kích thước tuyến giáp. Theo nghiên cứu của TS.BS Trần Bá Thoại, thể tích tuyến giáp trung bình của ngừoi Việt Nam là 16 ± 2 cm3.

2. Nồng độ iốt trong muối ăn

Với các mức quy định sau:

- Muối không có i-ốt: hàm lượng iốt trong muối dưới 5 ppm (hoặc 50mcg/10gam)

- Muối có i-ốt nhưng không đủ tiêu chuẩn phòng bệnh khi nồng độ i-ốt từ 5 ppm đến dưới 15 ppm

- Muối iốt đủ tiêu chuẩn phòng bệnh: hàm lượng iốt trong muối từ 15 ppm đến 50 ppm (hoặc từ 150 mcg/10 gr đến 500 mcg/10gr)

- Muối có hàm lượng iốt cao: Hàm lượng iốt trong muối trên 50 ppm

3. Nồng độ iốt trong nước tiểu

Vì lượng iôt thải ra trong nước tiểu tỷ lệ thuận với lượng iốt đưa vào cơ thể, các chuyên gia của Tổ chức Y tế thế giới WHO đưa ra cách tính mức độ ăn iốt trong một cộng đồng bằng cách tính thông qua số đo trung bình lượng iốt thải ra trong nước tiểu hàng ngày.

Qua nồng độ iốt nước tiểu, chúng ta có các mức cung cấp iốt sau:

- Thiếu iốt nặng: iốt nước tiểu dưới 20 mcg/l.

- Thiếu iốt trung bình: iốt nước tiểu từ 20 mcg/L đến dưới 50 mcg/L.

- Thiếu iốt nhẹ: iốt từ 50 mcg/dl đến dưới 100 mcg/l

- Đủ iốt lý tưởng: iốt nước tiểu từ 100 mcg/dl đến dưới 200 mcg/L

- Đủ iốt ở mức cao: iốt nước tiểu từ 200 mcg/dl đến dưới 300 mcg/L

- Thừa iốt: nồng độ iốt trong nước tiểu trên 300 mcg/l

Theo chương trình phòng chống bệnh do thiếu iốt thế giới IDD, ở những quốc gia có bilan iốt thấp hoặc có tỷ lệ bướu giáp đơn thuần cao, muối ăn nên được pha thêm iốt với tỷ lệ NaI/NaCl là 1/100,000.

Thiếu iốt: bướu giáp đơn, suy giáp

Iốt là thành phần cấu tạo của hoóc môn giáp. Do đó, thiếu iốt sẽ tạo ra những bệnh lý ở tuyến giáp:

* Bướu giáp đơn, bướu giáp địa phương:

Khi bị thiếu iốt, tuyến giáp bù trừ bằng cách phì đại để tăng khả năng bắt giữ iốt. Trong giai đoạn còn bù lúc đầu, bướu giáp tuy lớn nhưng chức năng vẫn còn bình thường thể hiện qua nồng độ T3, T4 bình giáp.

* Suy giáp:

Nếu thiếu hụt iốt kéo dài, tuyến giáp sẽ không có nguyên liệu để tổng hợp đủ các hoóc môn gây ra suy giáp.

Vì là một tuyến nội tiết quan trọng, chi phối nhiều chu trình, hệ thống trong cơ thể, nên suy giáp gây nhiều ảnh hưởng như mệt mỏi, buồn ngủ, trí nhớ bị giảm sút, suy tim, suy hô hấp…Đặc biệt, suy giáp do thiếu iốt sẽ rất nghiêm trọng với phụ nữ mang thai hay đang cho con bú, và trẻ sơ sinh như thai chết lưu, sẩy thai, dị tật bẩm sinh; trẻ sẽ bị đần độn, phát triển thể lực và trí tuệ yếu kém. WHO đánh giá rằng trẻ bị thiếu iốt dù nhẹ cũng làm giảm 13,5 điểm IQ và khả năng học tập lao động thấp sau này.

Nhưng thừa iốt sẽ bị cường giáp Jod-Basedow

Thừa iốt sẽ gây ra tác dụng Jod-Basedow (hội chứng, hiện tượng Jod-Basedow). Hội chứng được đặt tên theo từ gốc tiếng Đức “Jod” có nghĩa là iốt ghép với Basedow là tên của bác sĩ Karl Adolph von Basedow, người đầu tiên mô tả bệnh lý này.

Đây là hội chứng cường giáp sau khi dùng quá thừa iốt, như ăn quá nhiều, dùng thuốc có iốt (thuốc chống loạn nhịp tim amiốtarone, thuốc cản quang có chứa iốt để chụp phim quang tuyến X trong chẩn đoán hình ảnh y khoa).

Hội chứng Jod-Basedow thường xuất hiện ở bệnh nhân bị bướu giáp đơn do thiếu iốt (simple goiter) di chuyển đến một vùng địa lý giàu iốt, hay được bổ sung iốt quá liều. Bản thân những người bị bệnh Basedow, bướu cổ đa nhân độc hoặc các dạng u tuyến giáp khác cũng có nguy cơ bị Jod-Basedow khi họ uống thêm nhiều iốt. Tác dụng Jod-Basedow hầu như không xảy ra ở những người có tuyến giáp hoàn toàn bình thường.

Ở những người đã có sẵn các bất thường tuyến giáp, một sự gia tăng iốt dù rất nhỏ cũng có thể khơi mào Jod-Basedow điển hình khiến tuyến giáp tăng hoạt động mà không còn sự kiểm soát của tuyến yên. Trong một số trường hợp, hiện tượng Jod-Basedow là trái ngược với hiệu ứng Wolff-Chaikoff, ức chế hoóc môn tuyến giáp trong giai đoạn ngắn khi cho một lượng iốt tương đối lớn vào cơ thể.

Đôi điều bàn luận

Thiếu iốt là một mối quan tâm sức khỏe cộng đồng, đặc biệt đối với phụ nữ mang thai, trẻ sơ sinh, trẻ mới biết đi và trẻ nhỏ. Nhưng cần lưu ý, việc thừa iốt cũng gây ra cường giáp Jod-Basedow, cũng nguy hiểm không kém suy giáp.

Chính vì điều trị cường giáp khó khăn hơn suy giáp rất nhiều, cho nên hiện đã có xu hướng biến cường giáp Basedow thành suy giáp để điều trị dễ dàng hơn.

TS.BS Trần Bá Thoại/Dân Trí