Ông Quyết vừa đưa điện thoại lên ngắm thế cây mai lấy độ nét thì có tiếng đóng cửa ô tô từ phía cổng ngõ khiến ông phải đưa mắt nhìn ra. "Ai như là ông Chiến? Đúng ông Chiến thật rồi!". Ông Chiến tay xách túi trái cây, vừa cười vừa nói như reo lên:"Anh Hai!". "Trời! Sao mà thiêng rứa không biết? Tôi đang chụp thế cây mai đưa vào xin chú có góp ý để còn sửa đây". "Giờ thì xem trực tiếp càng tốt chớ sao!". "Luồng gió lành nào đưa chú về thế?". "Em được cử đại diện cho hội Cựu chiến binh thành phố tham gia đoàn ra dự kỷ niệm 70 năm tập kết. Nay về thắp hương cho các cụ và thăm anh chị với các cháu đây!". Ông Quyết theo ông Chiến vào nhà. Ông Chiến bày những quả vú sữa Lò Rèn to, mọng vào cái đĩa dâng lên ban thờ rồi đốt ba cây nhang miệng lầm rầm khấn.

Ông Chiến cùng ông Quyết ngồi xuống bàn nước vừa lúc bà Quyết từ nhà dưới đi lên. "Thím và các cháu trong nhà có khỏe không, Chú Ba?". "Nhà em bị tăng-xông phập phù nên không khỏe mà cũng không yếu. Cứ nhàng nhàng, mà Chị Hai!". Sự xuất hiện của ông Chiến làm những kỷ niệm sâu lắng trong ông Quyết từ mấy chục năm trước bỗng ùa về mồn một từng đoạn, từng đoạn.

*

Năm ấy, Quyết khoảng chín mười tuổi, nghe người lớn nói với nhau sẽ có bộ đội và cán bộ miền Nam tập kết về làng. Ngày hôm sau, chú Phó bảo anh Ngân ra Cồn Ngói lấy những viên son mềm như gạch non về mài thành mực, viết lên tường các nhà những câu khẩu hiệu: "Nhiệt liệt chào đón bộ đội, cán bộ và đồng bào miền Nam tập kết ra Bắc!"; "Nam Bắc là một nhà!". Rồi bộ đội, cán bộ và đồng bào miền Nam về làng. Ban chỉ huy đóng tại nhà Quyết. Các chú mới đến ngày trước, ngày sau Quyết đã thuộc tên: hai chú đứng tuổi, chú cao tên là Biên, chú thấp tên là Đông. Chú trẻ tên là Dương, có cái còi buộc dây đỏ thường đeo ở cổ để thổi báo mỗi khi đến giờ bộ đội tới nhà bếp lĩnh cơm hay mời bộ đội, cán bộ ra đình sinh hoạt. Nhà thím Phương, chung sân với nhà Quyết, ban đầu định dành cho vợ chồng chú chỉ huy Biên ở, nhưng cô Liên, vợ chú Biên, phải ở lại trên thị xã với nhóm trẻ nên giờ hai cô y tế ở bên đó. Hàng ngày, hai cô y tế khi đi nhắc nhở mọi người làm vệ sinh ngõ xóm, đường làng hay nhà ở, lúc đến nhà bếp kiểm tra thực phẩm. Ai nhức đầu sổ mũi các cô y tế cho liều thuốc cảm, mấy viên sinh tố, lọ dầu xoa; những người ốm yếu hơn hoặc đau do vết thương tái phát các cô y tế đưa đến Trạm y tế xã, ở đó có các bác sỹ chăm sóc và điều trị. Thỉnh thoảng bộ đội, cán bộ và đồng bào tập kết ra đình sinh hoạt văn nghệ, nghe thời sự còn đa phần thì ở tại nhà nghỉ ngơi. Trong xóm vui hẳn lên, chỗ thì đàn hát, chỗ chơi bóng chuyền, bóng bàn, chỗ thì cờ tướng, chỗ chơi tú-lơ-khơ. Có chỗ lại học văn hóa. Nhiều anh chị em đi kháng chiến từ nhỏ không kịp học chữ giờ học bù để còn đọc báo. Báo phát về từng nhóm hai ba nhà gần nhau. Báo Nhân dân ngày 24 tháng 8 năm 1954 đăng tin hơn 3 vạn ngụy binh ở Bắc-bộ đã trở về với tổ quốc⁽¹⁾. Phong trào ngụy binh không chịu vào Nam, quyết tâm bỏ hàng ngũ về quê ngày càng lan rộng⁽²⁾. Vợ chồng chú Biên đều là bộ đội ở trung đoàn Phạm Hồng Thái, hoạt động ở khu vực bưng biền Láng Le - Bàu Cò. Cô Liên ở Trung đội nữ binh. Chú Biên kể quân Pháp xem bưng biền Láng Le - Bàu Cò là "cái gai phải nhổ" càng sớm càng tốt. Chúng thường xuyên tổ chức các trận càn, có lần quân Pháp huy động hàng ngàn quân tinh nhuệ, có máy bay và phi pháo yểm trợ, quyết phá tan khu căn cứ Láng Le - Bàu Cò. Nhờ lòng dũng cảm, tinh thần mưu trí và tài thao lược, dựa theo địa hình cùng sự hỗ trợ hết lòng của nhân dân nên lực lượng vũ trang cách mạng tại Láng Le - Bàu Cò tuy trang bị thô sơ, lực lượng nhỏ đã bẻ gãy những trận càn của quân Pháp, phá tan âm mưu bao vây tiêu diệt lực lượng cách mạng.

Khi sắp tập kết ra Bắc, cô Liên được điều về thành phố phụ trách nhóm chăm nuôi và đưa ra miền Bắc những trẻ em dưới 5 tuổi cha và mẹ đều đã hy sinh. Hai con của cô chú, con gái đầu tên là Mai, thằng em tên là Chiến được đưa ra học tại Trường nội trú thống nhất⁽³⁾ở Hà Đông. Tết năm Ất Mùi (1955), nhà Quyết rất vui vì chú Biên được cấp trên cho đón con trai và con gái về ăn Tết cùng. Chú Biên có cái đài nhỏ, tối chú mở nghe tin tức và nghe hát. Từ đầu tháng Chạp, các chú bộ đội đã làm những cành hoa bằng giấy. Sát tết, bố Quyết còn xin được một cành đào của nhà cụ Bản Luyến. Miền Nam đón tết thường có hoa mai, hai cô y tế đã kiếm được mấy tờ giấy vàng về làm hoa mai. Thế là nhà Quyết và nhà thím Phương đón xuân có cả hoa đào và hoa mai. Cô Liên được nghỉ tết ba ngày, vì có bốn bà và năm người mẹ trẻ là người địa phương mang các loại thực phẩm, gạo đến nhà trẻ giúp cùng chăm nuôi các cháu trong dịp tết để mười hai cô bão mẫu, hai cán bộ lãnh đạo và bốn cô y sỹ chia ra nghỉ làm hai đợt. Đợt một từ hai chín đến hết ngày mùng một, đợt hai từ mùng hai đến hết ngày mùng bốn.

Cô Liên làm món chuối quết dừa, món ăn dân giã của miền Nam ăn kèm với các loại rau thơm hái từ vườn nhà Quyết, ai ăn cũng khen ngon. Tối hai chín, cô Liên, thím Phương cùng mẹ Quyết làm mứt dừa, nấu kẹo lạc. Chú Dương cần vụ và hai cô y tế lĩnh tiêu chuẩn gạo nếp được phát để ăn tết về góp với gạo nếp của nhà Quyết, nhà thím Phương, nhà chú Tý để nấu bánh. Sáng ba mươi tết, mẹ, thím Tý và cô Liên vo gạo, đãi đỗ, sắp lá chuối, chú Biên và chú Đông cùng bố Quyết dựng cây nêu xong là lấy lá dừa bẻ khuôn bánh. Bố Quyết và chú Tý gói 40 cái bánh chưng và gói cho hai anh em Quyết, ba đứa nhà chú Tý cùng Chiến và Mai mỗi đứa một cái bánh chưng con, gọi là bánh chìa. Cô Liên gói những đòn bánh tét. Từ chiều ba mươi, cả nhà vây quanh nồi bánh chưng. Chú Biên, chú Đông và anh Dương đi thăm các nhà đến chín, mười giờ đêm mới về. Từ mấy hôm trước, chú Biên nói giao thừa Bác Hồ thường đọc thơ chúc tết trên đài. Đó là điều mới lạ với dân quê Quyết. Quê Quyết không ai có đài nên giờ mọi người mới có dịp được nghe tiếng nói của Bác. Tối ba mươi gió bấc thổi hun hút mang cái rét như kim châm vào da vào thịt mà trong nhà, ngoài hè nhà Quyết vẫn chật ních người lớn và trẻ em ngồi xem bộ đội và các anh chị thanh niên địa phương vui hái hoa dân chủ⁽⁴⁾, hát và chờ giao thừa để được nghe Bác Hồ chúc tết. Quyết và Chiến cùng mấy thanh niên đốt pháo trước để giao thừa còn nghe Bác Hồ đọc thơ. Giao thừa đến, sau trống, tiếng chiêng và pháo nổ trên đài báo giao thừa là tiếng Bác Hồ chúc Tết đồng bào. Tiếng bác sang sảng mà ấm áp; Bác ghi nhớ công ơn các anh hùng, liệt sỹ, thương bệnh binh, chiến sỹ, đồng bào, các cháu thanh niên, nhi đồng và bè bạn quốc tế. Tết này là tết đầu tiên miền Bắc được giải phóng, Bác mong mọi người năm mới dồi dào sức khỏe, hạnh phúc và thành công trên mọi mặt sản xuất, kiến thiết và kiên trì thực hiện tốt Hiệp nghị Giơ-ne-vơ tiến tới thồng nhất đất nước. Sau lời chúc Tết của Bác, Chú Biên mời bà con ăn mứt tết, uống nước chè và nghe ca nhạc đón Xuân của đài. Vui giao thừa tại nhà Quyết xong, bộ đội, đồng bào tập kết và bà con ai nấy về nhà mình để liên hoan trò chuyện đầu Xuân.

Sáng ngày mùng Một tết, nhân dân, cán bộ, thanh thiếu niên trong xã cùng bộ đội, cán bộ và đồng bào tập kết tập trung tại sân vận động trước Bảng Môn Đình làm lễ chào cờ đầu năm. Mọi người chúc nhau những lời chúc tốt lành rồi vào đình và tỏa về các nhà thờ họ, các miếu mạo thắp hương đầu xuân.

Ông Đồ Tâm, mặc áo the, khăn đóng ngồi cho chữ và viết câu đối ngay lối vào đình. Vây quanh ông là những cậu học trò được cha hoặc mẹ đứng kèm, chờ đến lượt. Từ lâu đời, làng đã có tục xin chữ, cho chữ, thể hiện sự hiếu học, trọng chữ nghĩa, trọng tri thức và mong muốn tài lộc, sức khỏe, bình an. Người đứng chờ xin chữ, trân trọng ngắm nhìn nét chữ Ông đồ Tâm đang thể hiện là một hình ảnh đẹp, là sự đồng cảm của người xin chữ và người cho chữ; là bộ óc, là trí tuệ của người cho chữ gặp trái tim, tâm hồn người xin chữ. Chú Biên xin Ông đồ Tâm viết cho Chiến và Quyết mỗi đứa một chữ "HỌC". Khi Quyết và Chiến đón nhận chữ HỌC còn ướt mực trên tờ giấy hồng điều từ tay Ông đồ Tâm, chú Biên đã giảng giải cho Chiến và Quyết nghe "chữ này nhắc các con là phải chăm học, để trở thành con ngoan, trò tốt!". Chú Biên dắt Quyết và Chiến đến nhà thờ Trạng Quỳnh. Mới đến cổng nhà thở Quan Trạng, Quyết và Chiến như đã bị ông Danh nặn tò he giữ chân.

Kẽ tay ông Danh kắp cái lược nhỏ, một đầu có răng, một đầu vót nhọn; mười ngón tay ông như đang múa với bột mầu. Những cục bột nếp trắng, xanh, đỏ, vàng tím dưới tay ông đã biến thành những bông hoa, mâm ngũ quả, con lợn, con trâu, con ngựa, anh bộ đội cầm súng, ông tướng phi ngựa, cầm những cây tre mà ông Danh nói đấy là Thánh Gióng… Quyết và Chiến đứng cùng những đứa trẻ hồn nhiên vừa ngắm, vừa hít hà mùi vị bột nếp phảng phất hương thơm của đồng quê…

Thắp hương ở nhà thờ Quan Trạng xong, chú Biên ra chỗ nặn tò he, chú bảo cho Quyết và Chiến mỗi đứa chọn một thứ mình thích để chú trả tiền. Chiến chọn em bé thổi sáo trên lưng trâu, Quyết chọn ông Thánh Gióng phi ngựa tay cầm những cây tre đang đuổi giặc Ân..

Sáng mùng Hai tết, trò đấu vật của những trai tráng diễn ra ở xới vật trước miếu Đệ Nhị. Sau một hồi ba tiếng trống hiệu của ông Lường, anh Lâm phất cờ, anh Hóa và anh Hòa mình trần, đóng khố lá tọa cùng bước ra vòng tròn đã vạch vôi đánh dấu là xới vật. Làm động tác chào khán giả xong, anh Hóa và anh Hòa múa tay co chân, đi đi lại lại rình miếng lẫn nhau rồi xông vào ôm lấy nhau mà vật. Hai bên đều rất hăng. Ông Lường càng thúc trống dục liên hồi. Anh Lâm vừa phất cờ động viên hai đấu thủ vừa la người xem lùi ra, không được lấn vào xới vật. Những miếng đẹp và quyết liệt của hai chàng trai sử dụng như xốc nách, vạch sườn, miếng bò, miếng háng… Bất thần anh chàng Hòa sơ hở tức thì anh chàng Hóa đã cho anh chàng Hòa lấm lưng trắng bụng!.. Ông Lường dóng hồi trống kết thúc. Anh Lâm dơ cao tay vừa khua cờ vừa nói "Thế là Hóa thắng Hòa nhá! Ông Lường nổi hồi trống hiệu. Lại tiếp những đô vật khác vào xới. Ông Lường lại nổi trống dục. Anh Lâm lại phất cờ…

Nhiều người vỗ tay khi đôi trai gái nhún mình trên cây đu ở thửa chân mạ⁽⁵⁾đầu làng. Cây đu năm nay 6 cột là 6 cây tre thẳng chắc, chia thành hai thế chân vạc. Ròng rọc và dây đu đều chọn được những cây tre đực đã dẻo dai lại được uốn nắn khéo nên trông vừa chắc chắn vừa đẹp như đã thấy cả quê nhà hiện lên ý nguyện dân gian cầu phồn thực trong đất trời mùa xuân thật đa sắc, đa cảm, đa tình… Đôi trai gái cùng níu dây đu, hướng mặt vào nhau hệt như thơ của Hồ Xuân Hương đã miêu tả: "Trai co gối hạc khom khom cật / Gái uốn lưng ong ngửa ngửa lòng / Bốn mảnh quần hồng bay phấp phới / Hai hàng chân ngọc duỗi song song"…

Các ông già mê say trong đám cờ người. Những tướng, những quân mặc quần áo xanh đỏ sặc sỡ; gọn gàng, bước tiến bước lui theo tiếng người rao nước đi điều khiển làm người xem thêm mê mẫn trong sắc nắng xuân. Náo nhiệt nhất vẫn là chỗ "trò kéo co". Trò "Bắt vịt dưới ao". Từ trò đánh đáo, chọi cù, chơi ô ăn quan ở người trẻ; thú vui chơi tam cúc, đánh chắn của người già!.. đến trò chọi cù của Chiến và Quyết, càng chơi càng say, nét xuân thêm nồng nàn thắm đượm!..

Ở sân nhà thờ họ Hoàng, con Mai chơi chi chành với bọn trẻ trong xóm. Con Lài đứng xòe bàn tay ra cho năm sáu đứa khác giơ ngón trỏ của mình đặt vào lòng bàn tay. Con Lài đọc to, dứt khoát và nhanh: Chi chi chành chành/ Cái đanh thổi lửa/ Con ngựa chết chương/ Ba vương ngũ đế/ Chấp chế đi tìm/ Ù à ù ập. Đọc đến chữ "ập" con Lài nắm bàn tay xòe lại. Mấy đứa rút nhanh ngón tay ra. Con Mai rút tay hơi chậm đã bị con bị con Lài túm được. Thế là đến lượt con Mai xòe bàn tay ra cho mấy đứa đưa ngón trỏ vào và, con Mai hát bài đồng giao. Giọng miền Nam của con Mai khác với giọng mấy đứa miền Bắc làm cả bọn cười. Mai ta không nhụt chí, vẫn hát to đến chỗ "ập" bọn trẻ lại rút tay ra, con Hạnh chậm nên Mai nắm được ngón tay trỏ của Hạnh. Thế là đến lượt con Hạnh lại xỏe bàn tay ra cho các bạn đặt ngón trỏ vào và Hạnh hát bài đồng giao…

Ngày mùng Bốn gia đình Quyết cúng đưa ông vải ra ngõ sớm hơn. Chú Biên nói ý định ngày chủ nhật vợ chồng chú sẽ đưa Mai và Chiến về Trường. Bố Quyết đưa bàn tay ra bấm đi bấm lại, lẩm nhẩm tính toán rồi nói với chú Biên nên đưa Mai và Chiến về trường muộn đi một ngày hoặc sớm hơn một ngày vì chủ nhật là ngày mồng bảy. Phải kiêng khởi hành vào ngày mồng bảy!

Tháng 5 năm 1955, chú Biên đến nhận công tác xây dựng Nhà máy nước Thanh Hóa; chú Đồng đến công tác ở Liên hiệp Công đoàn.

Năm 1963, chú Biên về miền Nam tham gia quân giải phóng. Chú đã hy sinh anh dũng trong trận đánh chống càn ở Bù Gia Mập, trên thượng nguồn Sông Bé.

*

Ông Quyết bàn với ông Chiến:"Chú ở nhà chơi vài ngày rồi vào sau?". "Em vướng nên không ở được. Nhà em tăng-xông phập phù. Các cháu, giờ công việc của chúng nó căng hơn ta ngày xưa nhiều. Chưa kể còn phải đưa đón tụi nhỏ đi học". "Thế hôm nào đoàn chú bay vô?". "Ngày mai". "Chuyến mấy giờ?". "Chuyến 13 giờ". "Thế thì để tôi gọi cho thằng cháu Thắng tối nay đánh xe về, đưa tôi với chú lên thắp hương cho chú Đông. Sáng mai, chú chơi thăm các nhà trong xóm rồi ta ra thăm Nhà truyền thống của xã mới hoàn thành dịp xã ta đạt chuẩn Nông thôn mới kiểu mẫu, trưng bày những hình ảnh và hiện vật của các giai đoạn phát triển làng xã, có gian nói về quê khi có bộ đội và đồng bào miền Nam tập kết". "Vâng. Thế thì còn gì bằng! Nhìn lại quá khứ để hiểu thêm cuộc sống ngày nay phát triển, đáng sống cùng với tình ta ngày càng sâu nặng"./.